کلاس ششم

تعریف کلمه و انواع آن

*کلمه: یک لفظ معنادار است که از مجموعه ی چند حرف تشکیل شده است

استثنا: حرف ربط (و ) که یک حرف دارد

*انواع کلمات: شامل 9 بخش می باشد.(اسم) صفت، عدد کنایه، فعل، قید، حرف اضافه ، حرف ربط و شبه جمله

در ادامه به تعریف و توضیح برخی از آن ها پرد اخته می شود.

ترکیب وصفی و ترکیب اضافی و روش تشخیص آن ها

*ترکیب وصفی تشکیل شده است از : (اسم+صفت)

*ترکیب اضافی تشکیل شده است از (اسم +اسم)

برای تشخیص این ترکیبها از هم کافی است که نوع کلمات هر ترکیب را بشناسیم که اسم است یا صفت. که اگر هر دو کلمه ی ترکیب اسم بود آن ترکیب اضافی و اگر یک کلمه اسم و کلمه ی دیگر صفت بود  آن ترکیب وصفی است .

*اسم: اسم کلمه است که برای نامیدن شخص، حیوان، گیاه، مکان، اشیا و.. به کار می رود .

*صفت : کلمه ای است که همراه اسم (قبل یا بعد از آن می آید و در مورد آن توضیح میدهد و ویژگی آن را بیان می کند.

*مثال : در ترکیبهای : گل خوش بو- مداد سبز- ماشین بزرگ و غذای گرم. کلمات : گل- مداد- ماشین و غذا (اسم ) و کلمات خوش بو – سبز- بزرگ و گرم  (صفت) می باشد

نکته 1: نوع یک کلمه در برخی موارد میتواند تغییر کند. مثل (سبز) صفت است اما با افزودن (ی) به اسم تبدیل می شود سبز (صفت +ی) = سبزی (اسم )

نکته 2: نوع کلمه ممکن است با توجه به استقرار آن در جمله تغییر کند .

گل های زیبا در باغ است       زیبا به مدرسه آمد          محمد شعر را زیبا می خواند

که کلمه ی زیبا در جمله اول صفت است در جمله دوم اسم و در جمله سوم قید می باشد .

اما اگر تشخیص نوع کلمه (اسم یا صفت بودن ) مشکل بود میتوان از روشهای زیر استفاده نمود.

1.افزودن (تر) یا (ترین) به کلمه ی دوم ترکیب

2.برداشت ِ ربط بین دو کلمه ی ترکیب و افزودن یکی از افعال ربطی (است- بود-شد) به آخر جمله

3.افزودن (ی) بین دو کلمه که اگر در یکی از موارد فوق جمله و یا ترکیب دارای معنا بود آن ترکیب وصفی و در غیر این صورت ترکیب اضافی است

نکته: البته روشهای دیگری نیز برای تشخیص ترکیب ها وجود دارد که نیازی به تشریح آن ها نیست.

جمله، ارکان «اجزای» جمله، انواع جمله

تعریف جمله: جمله عبارت است از یک یاچند کلمه که در کنارهم، معنا و مفهومی را به شنونده یا خواننده برساند

مثال :1-امیربه خانه آمد               2-بیا                3- رفتم«جمله»هستند

فعل: قسمت(جزء) اصلی جمله است که«انجام دادن کار» یا «داشتن حالتی» را بیان می کند

باتوجه به تعریف فعل «تعریف فوق» می توان دو جمله را تعریف نمود.

*اگر فعل جمله انجام دادن کار را بیان کند به آن فعل«غیر ربطی یا غیر اسنادی» و به آن جمله  فعلیه یا غیر اسنادی می گویند.

مثال:عارف از مدرسه آمد. که «آمد» انجام کار آمدن را نشان می دهد. فعل غیر ربطی و این جمله «جمله فعلیه» است

اگر فعل جمله داشتن حالتی را بیان کند به آن فعل ربطی یا اسنادی و به آن جمله اسمیه یا اسنادی می گویند.

مثال : هوا سرد است .    «است» فعل ربطی و جمله اسمیه «اسنادی» می باشد

افعال ربطی: است، بود، شد، گشت،(گردید) فعلهای ربطی هستند.

افعال غیر ربطی: سایر فعل ها که در جمله، انجام دادن کاری را بیان می کند. را افعال غیر ربطی می گویند.

ارکان (اجزای جمله)

ارکان اصلی در جمله فعلیه شامل : فاعل- مفعول- فعل غیر ربطی می باشد

ارکان اصلی در جمله اسمیه( اسنادی) شامل : مسند الیه – مسند و فعل ربطی می باشد

نکته: البته در جمله میتواند علاوه براین اجزا شامل اجزای دیگری (حرف ربط و اضافه و قید و..)

فاعل : کسی یا چیزی که کار انجام میدهد

مفعول: کسی یا چیزی که کار روی آن انجام می شود

مثال : محمد کتاب را برداشت   فاعل : محمد    مفعول : کتاب

 نکته : معمولا مفعول قبل از حرف اضافه (را) می آید

 فعل ناگذر به مفعول( لازم) فعلی است که به مفعول نیازی نداشته باشد و معنی جمله با فاعل کامل شود

مثال : احمد آمد   احمد: فاعل               علی رفت     علی: فاعل

 فعل گذرا (متعدی) : فعلی است که علاوه بر فاعل به مفعول نیاز دارد

مثال : محمود کتاب را آورد    کتاب : مفعول          آورد : فعل معتدی

احمد برادرش را دید      برادرش: مفعول       دید :فعل معتد ی

آرایه ادبی (عناصر، صنایع ادبی)

(مبالغه- کنایه- تشبیه- شخصیت بخشی(جان بخشی)- تضاد-تناسب(مراعات نظیر))

مبالغه: بزرگنمایی یا توصیف پدیده ها و رویدادها بسیار بیش از آنچه که هست.

خروشید و جوشید و برکند خاک        زسمش زمین شد همه چاک چاک

که شاعر در  اثر گذاشتن سم اسب بر زمین بزرگنمایی نموده است

نکته: فردوسی از آرایه مبالغه در آثار خود بیشترین استفاده را نموده است

کنایه: صحبت غیر مستقیم در مورد یک مطلب کنایه عبارت است از پوشیده سخن گفتن که دارای دو معنای دور و نزدیک است که هدف گوینده معنای دور آن است.

مثال: آب از دستش نمی چکدئ. کنایه از خسیس بودن

نکته: همه ضرب المثلها کنایه هستند

تشبیه: مانند گردن چیزی یا کسی را به چیزی یا کسی دیگر مانند نمودن

ارکان تشبیه: مشبه- مشبه به- ادات(ابزار تشبیه) –وجه شبه

مثال : معلم مانند شمع می سوزد

معلم: مشبه     مانند ابزار تشبیه شمع شمبه به    وجه شبه: نفع رساندن به دیگری        می سوزد : فعل غیر ربطی

شخصیت بخشی : (جان بخشی یا تشخیص) که نویسنده در آثار خود از زبان اشیا یا موجودات دیگر سخن می گوید و به آنها کارهای انسانی را نسبت می دهد

مثال : در شعر میوه ی هنر شاعر به درخت سپیدار تبر و شعله جان می دهد و با زبان آنها سخن می گوید.

نکته:پروین اعتصامی در نوعی از اشعار خود که به مناظره مشهور می باشد از زبان اشیا یا سایر موجودات سخن گفته است.

تضاد : آوردن کلمات متضاد(مخالف) که باعث زیبایی سخن می شود. مثال : نیکی  و بدی که در نهاد بشر است . شادی و غمی که در قضا و قدر است .

تناسب(مراعات نظیر) : آوردن کلمات متناسب با یکدیگر، از نظر جنس یا زمان یا مکان، مشابهت و..

مثال:ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند        کلمات ابر –باد-مه- خورشید- فلک از نظر نوع جنس با هم تناسب دارند

قالب های شعری- قافیه- ردیف

قالب : شکلی است که قافیه به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها در چگونگی آرایش قافیه ی آنها است .

 قالب های شعری معرفی شده در فاسی ششم ابتدایی: مثنوی- غزل- قصیده و قطعه

مثنوی: قالبی است که مصراع های هر بیت با یکدیگر هم قافیه اند. قافیه هر بیت با بیتهای دیگر متفاوت است

مثال: شعر نیایش پایان کتاب فارسی ششم در قالب مثنوی است

غزل و قصیده : این دو قالب از نظر آرایش قافیه ها مشابه هم هستند. مصراع اول بیت اول با مصراع دوم همه بیت ها با هم هم قافیه هستند

مثال:شعر ای مادر عزیز و وطن در کتاب فارسی ششم

قطعه: در قالب قطعه مصراع های دوم هر بیت (مصراع های زوج) با هم هم قافیه اند.

مثال:شعر میوه هنر درس پانزدهم فارسی ششم

نکته:البته توضیحات تکمیلی و تفصیلی در مورد قالبهای شعری را در سالهای آتی خواهید آموخت ان شاء اله

در شمارش جمله ها موارد زیر را باید مدنظر داشت : 

*شمارش فعل های موجود          *فعل های حذف شده    *منادا      *شبه جمله ها

نکته :در مورد متون نظم و نثر کهن، ابتدا باید آن متن را به فارسی روان امروزی بازگردانی نمود

مثال: خدایا، کاش مردم قدر این کتاب آسمانی را می دانستند و قدر این پیامبر را

که شامل چهار جمله می باشد 1-خدایا(منادا) 2-کاش(شبه جمله) 3- می دانستند (فعل موجود)4- می دانستند( فعل حذف شده)

استفاده از پسوند( گذار و گزار)

گزار: معنی ادا کردن و انجام دادن                    مثال: خدمت گزار- سپاس گزار- شکر گزار

گذار: به معنی نهادن، قرار دادن                       مثال:قانون گذار- پایه گذار- بنیان گذار

ماه یا بن فعل: جز اصلی فعل است که معنی فعل را رد بردارد و در همه ی ساخت های فعل ثابت است

هرفعل دو ماده(بن) دارد(ماضی- مضارع)         می رفتم «بن ماضی: رفت) می روم« بن مضارع:رو»

انواع ساختهای فعل ماضی و مضارع:

صامت و مصوت:

صامت: منظور از صامت تمامی نشانه های زبان فارسی می باشد منظور حروف الفبای فارسی البته بدون حرکت یا صداهای دیگر

مصوت: منظور همان صداهای کوتاه و کشیده   َ            ِ            ُ   آ  او   ای می باشد

نکته:صامت ها در زبان فارسی 29 مورد و مصوت ها 6 مورد می باشند.

شبه جمله: کلمه ای است که به تنهایی معنی یک جمله دارد             

نمونه هایی از شبه جمله ها( کاش- الهی- مرحبا- به به- آه- عجب- شگفتا- آری- بله- چشم و..)

حروف ندا(نشانه های ندا):

ای – یا – آیا (قبل از منادا) و الف بعد از منادا

منادا: کلمه ی بعد یا قبل از حروف ندا از منادا می گویند.

نکته: در برخی موارد منادا بدون حرف ندا می آید.

نکته: اگر صدای آخر یک کلمه مصوت باشد در صورت اضافه کردن یک کلمه دیگر به آن و ساخت یک ترکیب جدید باید از یک صامت میانجی استفاده نمود.

دریا+آبی= دریای آبی

مو+سپید= موی سپید

انواع کلمات :

ساده: کلمه ای که با هیچ پسوند و پیشوندی ترکیب نشده است مثال: پول-شهر

مشتق: کلمه ای که با یک پسوند و یا پیشوند ترکیب شده است مثال: بی پول –شهردار

مرکب: کلمه ای که از ترکیب دو کلمه ساده(مستقل) به وجود می آید مثال: کتاب خانه- نوروز

ضمیر: کلمه ای است که جانشین اسم می شود و نقش های آن را می پذیرد.

ضمایر انواع مختلفی دارد که 2نوع آن عبارتند از :

1-ضمایر منفصل( جدا) (من-تو-او-ما-شما-آنها(ایشان))

2-ضمایر متصل (پیوسته) ( َ م-َ ت- َ ش- مان-تان-شان)

حروف: حرف کلمه ای است که معنی مستقلی ندارد و برسه نوع مهم می باشد .

حروف اضافه : برای اضافه کردن کلمه ای به کلمه یا جمله ی دیگر مثل از –با- برای-به- بهر- بی- تا و..

 حرف ربط: ربط دادن کلمه ها و جمله ها مثل : اگر- ما –پس- تا- و- چه- زیرا و....

حرف نشانه : مشخص کردن نقش کلمه در جمله مثل (را) نشانه ی مفعولی (یا- ای نشانه ی ندایی )

 قید : کلمه ای است که زمان- مکان – یا چگونگی و حالت انجام یافتن فعل را نشان می دهد. قید انواع مختلف و متنوعی دارد که از مهم ترین آنها: قید زمان  مثل : امروز- ناگاه- همیشه- قید مکان مثل آنجا- بالا- همه جا- بیرون

قید حالت مثل آهسته- سواره- خندان- مردانه- زنانه و... 

تشخیص تفاوت یا تشابه کلمات در گزینه ها:

برای این منظور باید معیار و ملاک تفاوت یا تشابه بین کلمات گزینه ها را پیدا نمود سپس گزینه صحیح را پیدا نمود

مثال: کلمه کدام گزینه با بقیه تفاوت دارد ؟    الف)علم            ب)عمل           ج) علوم        د)معلوم

که ملاک و معیار هم خانواده بودن است

نهاد و گزاره: که مربوط به جملات خبری می باشد

نهاد: کسی یا چیزی که در مورد آن خبر میدهیم         گزاره : خبری که در مورد نهاد داده میشود

نکته:برای تعیین نهاد و گزاره یا سایر اجزای یک جمله اگر از متون کهن است حتما باید آن را ابتدا بهز بان امروزی بازنویسی نمود سپس اجزای آن را مشخص کرد(حسینی)